باغ های تاریخی ارومیه و علل نابودی آنها - بخش اول
سهیلا عقلمند ( عضو هیات علمی دانشگاه ارومیه)
سینا پاکند (دانشجوی کارشناسی ارشد -دانشگاه تهران)
شیدا خرم (دانشجوی کارشناسی معماری دانشگاه ارومیه)
مقدمه :
باغ
یکی از زیباترین پدیده های حیات بشری است که از دیرینه ترین روزگار وجود
داشته و از جایگاه بسیار با اهمیتی در فرهنگ ها و تمدن ها برخوردار بوده
است.ارکان آن یعنی آب، گل و گیاه و درخت لایتغیر است و جایگزین ندارد. اصل و
منشا جنبه حیات بخش باغ به ادوار ابتدایی بازمیگردد. از چند هزار سال قبل
از میلاد بر روی بعضی از کاسه های سفالین مکشوفه از حفاری های باستان شناسی
نقش و شکل آبگیرهایی دیده میشود که اطراف آن را درخت احاطه کرده
است.[ویلبر،ص 19]
باغ
سازی در فرهنگ و ایین ایرانیان قدیم قدر و منزلتی درخور داشته است. نقوش
گوناگون بر دیوارهای پلکان های تخت جمشید نشان دهنده ی ارزش و اهمیت باغ در
چشم،دل و ذوق ایرانی میباشد.[دانشنامه جهان اسلام، ص 583]
درباره
ی باغ سازی در دوران اشکانی آگاهی چندانی در دست نیست ولی در دوره ی
ساسانی از عکس های هوایی شهر فیروزاباد فارس چنین استنباط می شود که مناره ی
آتشگاه کنونی ان شهر در مرکز تقاطع دو محور باغ مستطیل شکل قرار داشته که
با شبکه ای از جوی ها ابیاری می شده است و یا برخی از متون اسلامی به قالی
های باشکوهی در دوران ساسانی اشاره می کنند که طرح اصلی انها باغ بوده و
معروف ترین انها قالی بهارستان یا بهارخسرو و منقش به باغی با حوض ها، جوی
ها، درختان و گلهای زیبای بهاری بوده است. در منابع تمدن های کهن چون چین،
مصر، یونان و روم به باغهای زینتی بسیاری اشاره شده است.
کهن
ترین نمونه ی شناخته شده از باغ های ایرانی چهار باغ مرکزی پاسارگاد است
که محوطه ای به وسعت (300 × 200) متر مربع را در بر میگیرد. چهار باغ با
ابگذرها و حوضچه های سنگی آبیاری میشده است.[کیانی ، ص 166]
میل
و اشتیاق مردم این سرزمین به احداث باغ ها در داخل و خارج شهرها و نیز
ایجاد باغچه های کوچک در حیاط خانه ها را بیش از هر چیز باید معلول محیط
گرم وخشک قسمت های عمده ای از ایران دانست، این علاقه در طی تاریخ مدون
ایران به چشم میخورد.[دانشنامه جهان اسلام، ص 583]
دهخدا زیر کلمه باغ می نویسد:
باغ
به معنی بستان و روضه و کلمه مشترک است در فارسی و عربی.جمع آن در عربی
بیغان است.محوطه ای که نوعاً محصور است و در آن گل و ریاحین و اشجار مثمر و
سبزی آلات و جز آنها غرس و زراعت میکنند.[دهخدا، ص 459]
باغ و امارت میرزا علی خان سرتیپ پسر مرحوم بهار الملک در کنار شهر چای ارومیــــه
(پایگاه خبری ندای ارومیه)
واژه
باغ فارسی اصیل است و در پهلوی نیز باغمی باشد.در ایران باستان واژه پایری
دآزا به باغ گفته میشود(پایری{Pairi} به معنی پیرامون و دیز یعنی محدود
کردن و به قالب ریختن). گزنفون مورخ شهیر یونانی همین لفظ را به شکل {
Paradisos}به کار برده و از آن زبان این کلمه به صورت پردیس به معنای بهشت
به زبان های اروپایی راه یافته است. کلمه در انگلیسی{Paradise} و در
فرانسه{Paradis} از این واژه اوستایی ایرانی مشتق شده اند.
معرب این کلمه فردوس است و معنی اصلی فردوس هم در عربی بهشت می باشد. [دانشنامه جهان اسلام، ص 583]
در
سرزمین آذربایجان از هزاره اول قبل از میلاد در مآخذ آشوری از ایجاد باغ
هایی از درختان میوه به فرمان روسا(735_713 ق.م ) فرمانروای اورارتو که
بیابان های پیرامون شهر اولهو واقع در شمال غرب دریاچه ارومیه را به سرزمین
شکوفا بدل کرده بود خبر میدهند. [پیوتروفسکی، ص 68]
در
این مقاله سعی شده با تحقیق و تفحص در مقالات، کتاب های به چاپ رسیده و
سفرنامه های معتبر تاریخی موجود به کند و کاو موضوع باغ های ایرانی
بپردازیم که امروزه در محافل بسیاری اهمیت خاصی پیدا کرده است .بدلیل تخریب
بسیاری از آنها، تحقیق پیرامون این موضوع با دشواری های خاص خود همراه
بوده و هست و چون این مقاله پیرامون باغ های ایرانی در منطقه آذربایجان و
اختصاصا ارومیه می باشد، با بررسی سفرنامه های جکسون، اولیا چلبی و ... که
علاوه بر اهمیت خود آن و سند قرار گرفتن در بسیاری از بحث های تاریخی و
...، ما نیز با استناد بر آنها که در مورد باغ های ارومیه سخن های بس
پراکنده به میان آورده،به تجمیع آنها می پردازیم و در مورد هر باغ به طور
مجزا بیان می کنیم که ویژگی های باغ های تخریب شده را بر اساس سفرنامه ها
بازسازی کنیم. در این بررسی تا جایی که توانسته ایم با بررسی آلبوم های
مختلف عکس باقی مانده به جمع آوری عکس های مرتبط با عکس های کوشک ها و کاخ
های ارومیه پرداخته ایم که به عنوان مکمل در کنار مطالب آورده شده اند.
***
بنا
به نوشته ی محققان، دنیای اسلام بیشترین زمینه ی اشنایی با هنر باغ داری و
ایجاد باغ های خوش منظر را به ایران مدیون است. چراکه ایران سرزمین اصلی
انواع میوه ها و بهترین خاک برای نهال های دست کشت و زراعت ابی بوده است.
ریشه ی فارسی واژه های بستان و فردوس این نظر را تایید می کنند . در تورات
به طور مکرر از باغ های ایرانی سخن رفته است. در ادیان الهی برای باغ،
فردوس یا بهشت ارزش والایی قائل شده اند. در قران کریم در باب توصیف بهشت ،
باغ ، جنت و فردوس ایاتی چند وجود دارد ...
·" و بشر الذین آمنوا و عملوالصالحات ان لهم جنات تجری " .
·" و ان الذین امنوا و عملوالصالحات لهم جنات الفردوس نزلا ... " .
در
قرون اول هجری، جهان اسلام دو سبک باغ سازی را از ایران اقتباس کرد که در
طی قرون ، کم و بیش میان امت اسلامی رونق یافت. یکی باغ های محدود به ایوان
ها و حیاط های مشجر و دیگر املاک خارج شهر با وسعتی به اندازه ی تفرجگاه
هایی که جای جای به عمارت کلاه فرنگی اراسته بود. بنا به روایت مورخان در
عهد عباسی در کرانه های دجله باغ هایی به سبک باغ های ساسانی احداث شده
بود.[عقلمند- دقیقی، ص 280]
در
ایران اسلامی نیز در نقاط مختلف باغ های بسیار مشهور و به یاد ماندنی به
وجود امد که شرح و وصف آنها در اغلب وقایع نامه ها، کتب جغرافی و دیوان
شعرا آمده است.
در
فرهنگ کشاورزی ایران این نوع باغ ها را باغ های زینتی میگویند و نوع دیگر
باغ به معنی اخص آن به محوطه ای محصور دارای انواع درختان و درختچه ها
اطلاق میشود و از زمین زیر کشت یا کشت سالانه متمایز است. باغ میوه،
تاکستان (باغ مو)، باغ سیب و باغ چای از انواع آن است. ولی این کلمه بر
سبزیکاری یا صیفی کاری اطلاق نمیشود. این باغ ها را معمولا با دیوارهای گلی
بلند محصور میکنند و اغلب نیز دارای ساختمان های بسیار معمولی میباشد. این
باغ ها با باغ های زینتی فرق میکنند. [دانشنامه جهان اسلام ، ص 585]
برای
باغ های زینتی از نظر باغ سازی و باغ آرایی ویژگی های عمده ای را می توان
برشمرد: سردر ورودی در اغلب موارد محصور شبکه ی خیابان بندی و جدول بندی.
پهنه های کوچک و بزرگ اب درختکاری و باغچه بندی گل و چمن و بنا های مختلف
در باغ. وجود درخت های بلندو سایه دار در دو سوی شبکه ی خیابان ها اهمیت
بسیار دارد. در باغ های وابسته به شاهان، سلاطین، حکم رانان و شخصیت های
معتبر فضا های گسترده و مناسب به صورت ایوان ها یا صفه ها در برابر استخر
یا ابنما در میان باغ وجود داشت.[ عقلمند- دقیقی، ص 280]
این قبیل باغ ها را به اعتبار طرح و نقشه به سه دسته تقسیم می کنند:
1 - باغ های مسطح و کم شیب
2 –باغهای شیبدار
3 –باغهای احداثی درزمین های عارضه دارطبیعی
شکل
باغ های زینتی عموما مستطیل شکل است. از مشخصات عمده ی این باغ ها خیابان
بندی است. شبکه ی خیابان بندی باغ ها به عواملی چون نقشه و شکل کلی سطح
باغ و وسعت آن بستگی دارد. در بیشتر باغ ها دو خیابان متقاطع شمالی–جنوبی
وشرقی اصلی اند و چند خیابانک معرض تر عمود بر محور اصلی، ضمن شکل دادن به
شبکه ی باغچه بندی ها، واحد های مختلف ساختمانی باغ را به خیابان اصلی متصل
می نمایند. [دانشنامه جهان اسلام، ص 583]
شیب
زمین در طول خیابان ها با پله بندی شکسته میشود و ارتفاع پله و کف پله ها
بسیار کم است. باغ ها به وسیله ی کاریز یا قنات یا شاخه ای از رودخانه و
یا چشمه تعیین میشود. گردش آب در آبنماها، ابشار های کوچک و جوی های منظم،
استخرها و حوض ها و فواره ها، زیبایی باغ را صد چندان می کند.
فضای
سبز باغ را نخست درختان، چه تزیینی و چه درختان میوه و در مرحله ی دوم گل
های گوناگون و رنگ رنگ و چمن تشکیل می دهد . این باغ ها دارای کوشک و یا
ساختمان بوده اند. بنابراین ساختمان ها در اغلب موارد بسیار زیبا و با طرح
های گوناگون ساخته شده اند که محل سکونت و یا محل پذیرایی بوده است.[دقیقی-
عقلمند ، ص 281]
شیب
طبیعی که در اکثر باغ های ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است موقعیت
مناسبی را برای قرارگیری کوشک در نقطه ی مرتفع باغ فراهم ساخته است.[دیبا ،
ص 27]
آذربایجان غربی
درطی
تاریخ ایران، باغ های بسیاری در گوشه و کنار کشور به فرمان سلاطین و حکم
رانان و صاحبان ملک و قدرت احداث شده بود که تمام آنها جز معدودی انگشت
شمار در گرد و غبار تاریخ از پای افتاده و ازبین رفته اند و به اصطلاح باغ
های قدیمی مرده اند و خاکشان غبار شده و بازهم نوشته اند که در یک قرن اخیر
باغ سازی ما به راه انحطاط افتاد و باغ های معاصر ایران دست خوش بی هویتی و
اختشاش گردید و متاسفانه باغ سازی امروز ما بی بهره از سنت و عاری از هویت
است. [ابوالقاسمی،ص292]
شهرهای
آذربایجانغربی نیز به روایت تاریخ دارای باغ های زینتی و تاریخی چندی بوده
است که متاسفانه امروزه بجز یک مورد (باغ باغچه جوق ماکو) فقط نام و نشانی
از آنها در لابلای تاریخ مانده است که تاریخ ساخت آن متاخرتر از سایر
باغها می باشد. در اینجا به معرفی مشهورترین و معروفترین آنها به اجمال می
پردازیم. اگرچه در سفرنامه های مختلف مانند سفرنامه جکسون، اولیا چلبی و
... تاریخی به باغها اشاره هایی می شود، ولی با این وجود منبع کاملی برای
تحقیق درباره باغ ها وجود ندارد.
باغ سیاوش در کنار ارومیـــه-متعلق به غلامعلی خان بیگلربیگی
(پایگاه خبری ندای ارومیه)
به
طور مثال در سفرنامه اولیا چلبی (نیمه دوم قرن 11 هجری) که وصف شهر ارومیه
را می کند:" سرای خان انگار که باغ ارم باشد، هفتاد صفه و کاخهای مقصوره
دارد." ولی دیگر منبع خاصی در مورد صفه ها و ... سخن به میان نیاورده است و
به دلیل گسستگی اوصاف باغ های ارومیه به قاطعیت نمی توان سخنی به میان
آورد و فقط از به هم متصل نمودن این سفرنامه ها و ویژگی های بیان شده فرضیه
هایی در مورد باغ ها بیان می کنیم.
منطقهی
ارومیه گرچه ازنظر محیط طبیعی شرایط بسیار مساعدی برای پرورش باغ از گذشته
های دور تاریخی داشته است، به رغم این پیشینه، اطلاعات ما در این مورد
بسیار محدود است. میرزا رشید ادیب الشعرا از احداث باغ مصفایی در محل
سیرداغی و درباره ی چشمه ی خان بلاغی به همت امام قلی خان بیگلربیگی (متوفی
1197 ه-ق ) خبر می دهد:
...در
سنه ی 1187 هجری به اقتضای ریعان جوانی و هوای حکم رانی بر سر سیر داغی
حیدرلو که چشم انداز مرتفع و عجیب و نزهتگاه بدیع دارد . خیمه جلال افراخته
و در بالای چشمه ی معروف به خان بلاغی طرح عمارت عالی و باغچه باصفا
انداخت که تاکنون آثاری از ان باقی است (زمان تالیف کتاب) و شاهزاده ملک
قاسم میرزا که از صبیه امام قلیخان بیگلربیگی به وجود آمده ان عمارت را که
ازحلیه آبادی مهجور بود در ایام حکم رانی خود در ارومیه در سال 1258 هجری
از نو تعمیر کرد. [تاریخ افشار ، ص 181]
در سال 1283 با شایع تر شدن مجدد بیماری و با حاکم شهر به داغ باغی یکی از باغات شهر پناه برد. [علی دهقان،ص 295]
منبع: مجموعه مقالات برگزیده همایش هم اندیشی شهر ایرانی شهر تاریخی، فرهنگی و مذهبی ارومیه ، انتشارات سهیل ، 1391 صص571-576
موضوعات مرتبط:
عکسهای قدیمی ارومیه،
پیشینه تاریخی آذربایجان غربی،
مکانهای تاریخی و گردشگری آذربایجان غربی
برچسب‌ها:
باغ های تاریخی ارومیه,
سهیلا عقلمند,
سینا پاکند,
شیدا خرم
